کد مطلب:19879 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:6

گنجینه پرسمان » اخلاق و عرفان

موازنه ميان دعوت به ماديات و معنويات در اسلام چگونه است و ديدگاه قرآن در اين باره چيست؟

اسلام پيروان خود را در خصوص امور معنوي محصور نساخته، بلكه در عين دعوت به معنويات و تكميل جهات روحاني، به لذائذ طبيعي آنها نيز كمال توجه را داشته است و به همين دليل توانسته از ملت اسلامي امتي «وسط» و ميانه رو به وجود آورد كه بهنحو تفكيك ناپذيري، داراي جنبه روحاني و معنوي و جنبه مادي و دنيائي باشند، يعني: هم مشتمل بر راهنمائيهاي روحاني و معنوي و همچنين قانون زندگي است.
امت اسلامي، مانند امتهاي مادي كه معتقد به اصالت لذت هستند، و سعادت انسان را در جلب لذائذ مادي و بيشتر لذت بردن از زندگي ميدانند، نيست.
و همچنين امت اسلامي، مانند امتهايي كه سعادت و كمال آدمي را فقط در تكميل نفس و تعالي جهات روحاني بشر ميدانند و به تمام لذتهاي مادي بياعتناء هستند، نيز نميباشد.
بلكه در نظام اسلامي بهخاطر سرشت اصلي انسان كه تركيبي از جسم و جان است، انسان كامل كسي است كه به جهات مادي و معنوي خود توجه كامل نموده و از هر دو جنبه، مادي و معنوي لذت ببرد. بهره و نصيب خود را از دنيا گرفته و آن را وسيله جهت تحصيل كمال قرار دهد و درنتيجه هم از نعمتهاي دنيا استفاده كند و هم از نعمتهاي آخرت.
انسان مجموعهاي از جسم و جان است و هر كس كه به هريك از شئون فطري و نيازمنديهاي مادي و معنوي خود بياعتناء باشد، به همان نسبت بر سعادت كامل خود، لطمه وارد ميسازد.
در قرآن مجيد اين منطق بهصورت دنيا و آخرت تجلي ميكند.
قرآن وظيفه انسان را نسبت به اين دو جنبه مادي و معنوي ترسيم ميكند و قبل از هرچيز لازم است نظريه قرآن را در اين باره بهدست آوريم:
بحث پيرامون «دنيا و آخرت» در قرآن مجيد به جهت داشتن آيات زيادي، از مهمترين و وسيعترين بحثها بهشمار ميرود، و برخي اين آيات را چنان تفسير و توجيه نمودهاند كه از هدف اسلام و روح تعاليم جامع آن، به دور است .
قرآن مجيد در طي آيات خود با نظر جامعي به دنيا و آخرت نگريسته است ولي گروهي از مردم، تنها آياتي را ديدهاند كه مردم را به استفاده از نعمتهاي دنيوي تشويق و تحريك ميكند و لذا اسلام را دين مادي خوانده كه تنها به جنبههاي مادي توجه دارد.
گروه ديگر نيز به آياتي نگريستهاند كه درباره مذمت دنيا و آخرت وارد شده و آن را متاع قليل (سرمايه اندكي) ميخواند، از اين جهت دين اسلام را يك آيين روحاني معرفي كرده كه مخالف دنيا و دنيا داري ميباشد، ولي اگر به تمام آياتي كه پيرامون اين مسئله وارد شده است، نظر كنيم به نظريهاي غير از اين دو نظريه، هدايت ميشويم و ما را به موقف حقيقي قرآن درباره دنيا و آخرت، ماديات و معنويات رهبري ميكند.
كسي كه به آيات قرآن پيرامون دنيا نظر كند، ميبيند، آيات قرآن در اين باره به سه دسته تقسيم ميشوند و در حقيقت اين سه گروه، ريشه ديگر تقسيمها است كه ميتوان درباره آيات انجام داد:
1ـ دستهاي كه در مدح دنيا است
2 - دسته اي كه در مذمت دنيا است
3ـ دستهاي كه ميگويند: دنيا و آخرت را بايد با هم اخذ كرد.
از آنجا كه آيات هر سهگروه زياد است، ما در اين جا از هر گروه به ذكر برخي از آيات اكتفاء ميكنيم:
آياتي كه مواهب دنيوي را ستايش ميكند، در قرآن فراوان است و ما اين آيات را بهگونه خاصي دستهبندي ميكنيم:
1ـ آياتي كه افراد با ايمان را به تحصيل نعمتهاي دنيوي دعوت ميكند مانند: «فاذا قضيت الصلوه فانتشروا في الأرض و ابتغوا من فضل الله».
]هنگامي كه نماز پايان يافت در زمين پخش شويد و به جستجوي فضل خدا برويد[. جمعه/10.
و آيه ديگر: «هو الذي جعل لكم الارض ذلولاً فامشوا في مناكبها و كلوا من رزقه و اليه النشور». ] او كسي است كه زمين را براي شما رام و هموار كرد، براي اينكه به هر سويش حركت كنيد و از روزي خدا به خوريد و بازگشت بسوي اوست[. ملك/15.
2- آياتي كه نعمتهاي دنيا را به خير و نيكي توصيف مي كند مانند:
«يسئلونك ماذا ينفقون قُل ما اَنفَقتُم مِن خَير فَلِلوالدين و الأقربين…».
]از تو ميپرسند چه چيز انفاق كنيم؟ بگو: آنچه از خير بخشش ميكنيد بايد براي پدر و مادر و خويشاوندان نزديك[. بقره/215.
3- آياتي كه دنيا را فضل خداوند ميشمارد مانند:
«ليس عليكم جناح ان تبتغوا فضلاً من ربكم».] بر شما باكي نيست كه از خداوند فضل طلب كنيد[ بقره/7/198.
4- آياتي كه نعمتهاي دنيا را رحمت و پاداش نيكوكاران ميشمارد:
«نصيب برحمتنا من نشاء و لا نضيع اجرالمحسنين». ]… و ما هركسي را بخواهيم به رحمت خويش ميرسانيم و پاداش نيكوكاران را تباه نميسازيم[. يوسف/56.
5- آياتي كه ميگويد دنيا و نعمتهاي آن، جهت استفاده بندگان خداوند آفريده شده است، مانند:
«هو الذي خلق لكم ما في الارض جميعاً». ] او خدائي است كه آنچه را در زمين است، براي شما آفريد[.. بقره/29.
6- آياتي كه نعمتهاي دنيا را مايه زينت و سرمايه زيبايي بندگان خدا معرفي ميكند مانند:
«قل من حرم زينه الله اخرج لعباده و الطيبات من الرزق قل هي للذين آمنوا في الحياه الدنيا خالصه يوم القيامه».
]بگو چه كسي زينت خداوند را كه براي بندگان خود آفريده و روزيهاي پاكيزه را حرام كرده است بگو اينها در زندگي دنيا براي كساني كه ايمان آورده اند ( اگر چه ديگران نيز با آنها مشاركت دارند) ولي در رستاخيز فقط از آن مؤمنان خواهد بود[
اعراف/32.
7- آياتي كه نعمتهاي دنيا را «رحمت» و حسنه معرفي ميكنند مانند:«و اذا اذقنا الناس رحمه من بعد ضراء مستهم اذا لهم مكر في آياتنا».
] آنگاه كه به مردم رحمتي از پس رنجي كه به آنان رسيد، ناگهان در آيات ما نيرنگ ميكنند[. يونس/21.
و مانند «و اكتب لنا في هذه ادنيا و في لآخره». ] در اين دنيا، و آخرت براي ما نيكي بنويس[. اعراف/156.
2- آياتي كه دنيا را نكوهش ميكند:
آياتي كه دنيا و دنياداري را نكوهش ميكنند بسان گروه سخت به صورتهاي مختلف در قرآن وارد شده است مانند:
1-آياتي كه انسان را از خيره شدن به دنياي ديگران و حسرت خوردن بر آن باز مي دارند مانند:
«لا تمدن عينيك الي ما متعنا به ازوجا منهم و لا تحزن عليهم و اخفض جناحك للمؤمنين». ] هرگز چشمان خود را به نغمتهاي (مادي) كه به گروههايي از آنها (كفار) داديم ميفكن و بهخاطر آنچه آنها دارند غنگين مباش و بال و پر خود را براي مومنين فرود آر. حجر/88.
2- آياتي كه دنيا را چيز غير ثابت و ناپايدار توصيف ميكند:
«و لا تقولوا لمن القي اليكم السلام لست مؤمناً تبتغون عرض الحياه الدنيا». ] به كسي كه اظهار صلح و اسلام ميكند، نگوييد مسلمان نيستي، براي اينكه سرمايه ناپايدار دنيا را بهدست آوريد[. نساء/94.
3- آياتي كه زندگي دنيا را جز «متاع غرور» سرمايه فريب، بيش نميداند مانند:
«و ماالحياه الدنيا الا متاع الغرور». ] زندگي دنيا جز سرمايه فريب چيزي نيست[. آل عمران/185.
4- آياتي كه دنيا و آخرت را قابل جمع ندانسته و ضد هم ميشمارد مانند:
«يا ايها لنبي لأزواجك ان كنتن تردن الحياه الدنيا و زينتها فتعالين امتعكن و اسرحكن سراحاً ججميلاً و ان كنتن تردن الله و رسوله و الدار الآخره فان الله اعد للمحسنات منكن اجراً عظيماً».
] اي پيامبر به همسران خود بگو: اگر زندگي اين دنيا و پيرايه آن را ميخواهيد بياييد تا من شما را طلاق دهم[. احزاب/28-29.
5- آياتي كه دنيا را لهو لعب معرفي ميفرمايد مانند: «و ما الحياه الدنيا الا لعب و لهو للدار الآخره خير للذين يتقون افلا تعقلون».
] زندگي دنيا جيزي جز بازي و سرگرمي نيست و البته براي آنان كه پرهيزگاري كنند سراي آخرت نيكوتر است آيا انديشه نميكنيد[؟ انعام/32.
6- آياتي كه دنيا داري و توجه به نعمتها و لذائذ آن را موجب اعراض از آخرت معرفي مينمايد مانند: «و اذا انعمنا علي لإنسان اعرض و نا بجانبه». ] هرگاه نعمت بخشيديم از ما روي برميگرداند و دوري ميگزيند[. اسراء/83.
3-آياتي كه دنيا و اخرت را قبال جمع ميشمارد مانند:
1- آياتي كه با دعوت به سراي ديگر به دنيا نيز دعوت مي كند:
«وابتغ فيما اتاك الله الدارالآخره و لا تنس نصيبك من الدنيا».
]در آنچه خداوند به تو بخشيده است، سراي آخرت را جستجو كن، و بهره خويش را هم از دنيا از ياد مبر [ قصص/77.
2-آياتي كه دنيائي را نكوهش ميكند كه مايه نسيان سراي ديگر باشد، مانند:
«زين للناس حب الشهوات من النساء و البنين و القناطير اللمقنطره من الذهب و الضه و الخيل المسومه و الأنهام و الحرث ذلك متاع الحياه الدنيا و الله عنده حسن المآب».
]محبت امو مادي از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهاي ممتاز، و چهارپايان و زارعت، در نظر مردم جلوه داده شده است، اينها (در صورتي كه هدف نهائي آدمي را تشكيل دهند سرمياه پست (مادي) هستند و سرانجام نيك در نزد خدا است [. آلعمران/14.
اكنون ما در برابر اين سه گروه از آيات درباره بهرهگيري از مواهب طبيعي دنيا هستيم و راه فهم مفاد آنها اين است كه گروه سوم را ، قرينه بر فهم مفاد دو گروه نخست بدانيم و بگوييم نفي و اثبات اين دو گروه ناظر به يك مورد نيست، و دنياي مذموم، غير از دنياي ممدوح و بهرهگيري نكوهيده، غير از بهرهگيري ستايش شده است و استفاده از نعمتهاي خداوند ذاتاً مذموم و بد نيست بلكه آن قسمت از دنيا مذموم است كه انسان را از آخرت و از ياد خدا بازميدارد.

---

مباني حكومت اسلامي
آية الله جعفر سبحاني